Giám định tâm thần là một trong những loại giám định tư pháp có ảnh hưởng sâu sắc nhất đến tiến trình giải quyết vụ án hình sự. Căn cứ Điều 21 – BLHS 2015 SĐBS 2017 quy định

“ Điều 21. Tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự

Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong khi đang mắc bệnh tâm thần, một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì không phải chịu trách nhiệm hình sự”

Đây được xem là một trong những trường hợp loại trừ Trách nhiệm hình sự (TNHS) theo quy định pháp luật bên cạnh Phòng vệ chính đáng, sự kiện bất ngờ, tình thế cấp thiết….. Trong thực tiễn gần đây đã xuất hiện tình trạng lợi dụng cơ chế giám định tâm thần để “chạy bệnh án”. Cụ thể ngày 23/6/2025 , Công an TP. Hà Nội vừa khởi tố vụ án có 36 lãnh đạo, cán bộ Viện pháp y tâm thần Trung ương liên quan đường dây chạy kết luận giám định tâm thần. Dự luận xã hội rất bức xúc và phẫn nộ, đặt ra các câu hỏi về sự minh bạch và cơ chế giám sát hoạt động tư pháp này để bảo đảm tính pháp chế xã hội chủ nghĩa.

Bên cạnh đó, Giám định tâm thần trong tố tụng hình sự là hoạt động chuyên môn nghiệp vụ của cơ quan giám định tư pháp, nhằm xác định tình trạng sức khỏe tâm thần của người thực hiện hành vi phạm tội tại thời điểm phạm tội hoặc tại thời điểm tham gia tố tụng. Kết luận giám định là chứng cứ có giá trị quan trọng trong việc đánh giá năng lực trách nhiệm hình sự,

Căn cứ theo Điều 49 BLHS 2015 SĐBS 2017

“Điều 49. Bắt buộc chữa bệnh

1. Đối với người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong khi mắc bệnh quy định tại Điều 21 của Bộ luật này, Viện kiểm sát hoặc Tòa án căn cứ vào kết luận giám định pháp y, giám định pháp y tâm thần có thể quyết định đưa họ vào một cơ sở điều trị chuyên khoa để bắt buộc chữa bệnh.
2. Đối với người phạm tội trong khi có năng lực trách nhiệm hình sự nhưng trước khi bị kết án đã mắc bệnh tới mức mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì căn cứ vào kết luận giám định pháp y, giám định pháp y tâm thần, Tòa án có thể quyết định đưa họ vào một cơ sở điều trị chuyên khoa để bắt buộc chữa bệnh. Sau khi khỏi bệnh, người đó có thể phải chịu trách nhiệm hình sự.
3. Đối với người đang chấp hành hình phạt tù mà bị bệnh tới mức mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì căn cứ vào kết luận giám định pháp y, giám định pháp y tâm thần, Tòa án có thể quyết định đưa họ vào một cơ sở điều trị chuyên khoa để bắt buộc chữa bệnh. Sau khi khỏi bệnh, nếu không có lý do khác để miễn chấp hành hình phạt, thì người đó phải tiếp tục chấp hành hình phạt.

Thời gian bắt buộc chữa bệnh được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù”

Căn cứ Khoản 1 – Điều 206 BLTTHS 2015 thì

“Điều 206. Các trường hợp bắt buộc phải trưng cầu giám định

Bắt buộc phải trưng cầu giám định khi cần xác định:

1. Tình trạng tâm thần của người bị buộc tội khi có sự nghi ngờ về năng lực trách nhiệm hình sự của họ; tình trạng tâm thần của người làm chứng hoặc bị hại khi có sự nghi ngờ về khả năng nhận thức, khả năng khai báo đúng đắn về những tình tiết của vụ án;

Như vậy kết luận giám định là căn cứ quan trọng, then chốt để áp dụng hoặc không áp dụng trách nhiệm hình sự đối với bị can và bị cáo trong vụ án hình sự; Đây cũng là căn cứ để các cơ quan tố tụng quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh hoặc tạm hoãn, đình chỉ trong giai đoạn tố tụng.Việc kiểm soát chặt chẽ quy trình giám định, minh bạch hóa hoạt động tư pháp và xử lý nghiêm các hành vi giả mạo là điều kiện tiên quyết để bảo đảm nguyên tắc công bằng trong tố tụng hình sự

_______________

GLOBALINK LAW FIRM